Dekoloniseren van het archief om stigmatiserende beeldvorming te doorbreken
Tijdens het Nederlandse koloniale verleden werden mensen van kleur neergezet als minderwaardig. Vandaag de dag zie je de doorwerking van dit verleden nog steeds terug in de vorm van discriminatie en racisme. Vooroordelen en stigmatiserende beeldvorming zie je onder andere ook terug in archiefcollecties. Het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid streeft ernaar om het archief zo representatief en toegankelijk mogelijk te maken voor de hedendaagse inclusieve samenleving. Samen met ondervertegenwoordigde gemeenschappen proberen ze stiltes in het archief aan te vullen door middel van een meerstemmige vertelling. Stevie Nolten werkt als archiefonderzoeker en legt uit wat dekolonisatie van het archief betekent en waarom dit zo belangrijk is en hoe we de nationale mediageschiedenis zo compleet en rechtvaardig mogelijk te vertellen voor volgende generaties.
Je bent archiefonderzoeker op het gebied van koloniaal erfgoed. Kun je iets over je functie vertellen?
Als onderzoeker houd ik me bezig met vraagstukken die ons archief en de samenleving raken. Het is belangrijk om het archief representatief en toegankelijk te maken voor een inclusieve samenleving. Verschillende vormen van discriminatie en racisme werken nog steeds door in het heden vanwege het Nederlandse koloniale verleden. Bij Beeld & Geluid streven we er dan ook naar om het bewustzijn over het Nederlandse koloniaal verleden te vergroten. Om dit te bereiken is het belangrijk om kritisch naar ons archief te kijken. Niet alleen naar het archiefmateriaal zelf, maar ook naar de manier waarop we archiveren. Dat doe ik op verschillende manieren, zoals zelf onderzoek doen, door andere onderzoekers te verbinden met ons erfgoed en door gemeenschappen uit de diaspora actief en duurzaam bij het archief te betrekken. We maken hierbij ruimte voor meerdere perspectieven, ook wel meerstemmigheid genoemd. Om dit te bereiken is dekolonisatie van het archief belangrijk.
Wat betekent het dekoloniseren van het archief?
Letterlijk betekent ‘dekolonisatie’ dat kolonies onafhankelijk worden van het land dat hen koloniseert. Bij het dekoloniseren van het archief kijken we met de ogen van nu naar hoe we koloniaal archiefmateriaal zo rechtvaardig mogelijk kunnen onderzoeken, ontsluiten en belichten. (het proces) van dekolonisatie kan er op vele manieren uitzien, is nooit echt ‘af’, maar het is wel van groot belang omdat we ons best moeten doen om onze geschiedenis zo compleet mogelijk te vertellen voor volgende generaties. In andere woorden gaat het over het creëren van ruimte voor andere perspectieven dan de norm, en dat we als archiefprofesionals actief nadenken over hoe historische kennis geproduceerd wordt.
Racisme is vaak diepgeworteld in de collecties die musea en archieven beheren en de wijze waarop zulke organisaties van oudsher zijn ingericht. Hoe zie je dat terug in het archief? En hoe gaan hiermee om bij Beeld & Geluid?
De vooroordelen of aannames die we allemaal in ons hebben als mensen, zien we dat ook in de archiefcollecties. Denk bijvoorbeeld aan hoe bepaalde mensen of gemeenschappen zijn neergezet of vanuit welk perspectief gebeurtenissen zijn vastgelegd. Daarnaast kan het ook verweven zijn in hoe materiaal is beschreven met taal. Dit noem je in vaktermen de ‘metadata’. Taal verandert constant, net als dat de samenleving en de manieren waarop we naar het verleden kijken ook veranderen. Soms worden beelden uit het archief beschreven met woorden die we nu niet meer gebruiken. Het is belangrijk om hier altijd kritisch naar te blijven kijken. Een van de manieren waarop we dit zo inclusief mogelijk proberen te bewerkstelligen is door de ondergerepresenteerde gemeenschappen actief bij het archief te betrekken. Meerstemmige vertellingen van de geschiedenis met een oog voor rechtvaardiging is heel belangrijk. Ik denk dat daar ook bij hoort dat we soms afscheid moeten nemen van woorden waaraan we al wel gewend zijn.
Hoe waarborg je authenticiteit in het historische materiaal?
Soms denken mensen dat je een deel van de geschiedenis uitwist als je het aanpast of aanvult, maar ik denk niet dat dit zo zeer aan de hand is. Voor mij gaat het over het verrijken van een archief door middel van meerstemmigheid. Het archief van Beeld & Geluid is een nationaal archief. We hebben het dan over ‘onze (nationale) geschiedenis’. Het is daarom belangrijk dat iedereen zich op de juiste manier gerepresenteerd voelt. Helaas heeft niet iedereen de macht (gehad) om zichzelf te kunnen beschrijven. Het is belangrijk dat we nu kijken naar hoe we dat zo democratisch mogelijk kunnen inrichten, zodat iedereen zichzelf terugziet én op een manier waarop ze dat zelf graag zien. We hoeven de geschiedenis daarvoor niet uit te wissen, maar we kunnen het wel aanvullen. Dit draagt bij aan een inclusieve samenleving waarin iedereen zich gehoord en gerespecteerd voelt.
Hoe zorgen jullie ervoor dat jullie de geschiedenis zo compleet mogelijk achterlaten voor volgende generaties?
Ik denk dat dit hiervoor verschillende dingen nodig zijn, waaronder het zo compleet mogelijk beschrijven van materiaal en daarbij oog te hebben voor inclusief taalgebruik. Daarnaast is het belangrijk om eventuele stiltes in het archief te identificeren en aan te vullen waar kan, ook om dominante narratieven aan te vullen met perspectieven die hiervoor ontbraken. Ook is het belangrijk om goed na te denken over welk materiaal je wil uitlichten. In het oog van dekolonisatie en een inclusieve archiefpraktijk is het belangrijk om verhalen een platform te geven die eerder zijn onderbelicht. Wat wij in ieder geval belangrijk vinden is om ondergerepresenteerde gemeenschappen meer eigenaarschap te geven. Als archiefhouder draag je als het ware een stukje macht over om letterlijk geschiedenis te (be)schrijven.
Hoe ga je dan te werk?
Daar zijn heel veel verschillende manieren voor. Ik denk dat het belangrijk is om mensen uit te nodigen die zich echt kritisch tot archieven verhouden. Dat kunnen bijvoorbeeld makers zijn die naar bepaalde collecties hergebruiken en daar nieuw werk van maken, maar dat kan ook met onderzoekers die naar bepaalde collecties kijken en dit kritisch analyseren. Maar dat kan je niet alleen maar uitbesteden. Het is ook belangrijk om zelf tools te ontwikkelen waarmee je tot een rechtvaardig archief kan komen. Zaken als vindbaarheid zijn voor archieven erg belangrijk. Niet iedereen is even wegwijs in het archief en je wilt wel dat mensen bij het materiaal terecht komen wat ze zoeken. Sommige termen die gemeenschappen gebruiken om zichzelf te beschrijven zijn in de maatschappij niet altijd even gangbaar of bekend. Verrijking, maar ook verduidelijking van data is belangrijk.
Op welke manieren kan je als archief bijdragen aan een inclusievere samenleving?
Als we willen leren wie we nu zijn dan moeten we weten wie er voor ons leefden. Ik denk dat het heel vaak wordt gezien alsof het koloniaal verleden alleen het verleden is van mensen uit die gemeenschappen. Denk daarbij aan mensen uit Suriname, de Caribische eilanden, Indonesië, de Molukken en noem maar op. Maar wij waren hier niet als Nederland zich niet met de landen waar we vandaan komen had bemoeid en die niet had gekoloniseerd. Het is een verhaal van ons allemaal. Als we willen begrijpen hoe dat tot stand is gekomen, moeten we onze geschiedenis goed kennen. Dat de archieven niet altijd het complete verhaal vertellen, betekent niet dat we geen onderdeel uitmaken van de geschiedenis. Sterker nog, je zou zelfs kunnen stellen dat kolonisatie en onderdrukking ervoor gezorgd hebben dat de geschiedenis voor een aantal generaties is onderbroken. Tegelijkertijd waren verhalen van verzet en strijdbaarheid tegen kolonisatie er ook altijd al. In onze gedeelde koloniale geschiedenis spelen we allemaal een rol. Niet direct natuurlijk, want er zitten generaties tussen. Maar het is wel zo dat het verleden doorwerkt in het heden. Dat zie je onder andere terug in hedendaags racisme, dat komt voort uit het koloniaal verleden. Voor sommige mensen is het moeilijk om zich dit voor te stellen, maar dat betekent niet dat het er niet is.
Sommige mensen zien ons koloniale verleden als een paar zwarte bladzijdes uit de geschiedenis, maar ik denk dat het een hele encyclopedie is die we nog steeds aan het ontrafelen zijn. En we zijn nog lang niet klaar met alles uit te leggen. Dit onderschrijft ook wat kunstenaar Serana Angelista zei: we zetten geen punt, maar een komma. Het is niet alleen aan de mensen van kleur om zich in te zetten voor een inclusieve en rechtvaardige samenleving. Dit is ook een taak van witte mensen. Gelukkig zijn er al heel veel mensen die zich actief hiervoor inzetten, waaronder kritische archiefprofessionals.