Op straat staande worden gehouden door de politie voor een check, uit de rij gepikt worden voor controle door de Marechaussee of als verdachte behandeld worden terwijl je niets hebt gedaan. Mensen met een donkere of getinte huidskleur hebben hier vaker mee te maken dan andere mensen. In dit artikel beantwoordt RADAR vijf vragen over etnisch profileren.

1. Wat is etnisch profileren?

Etnisch profileren is, volgens het Committee on the Elimination of Racial Discrimination (CERD): “de praktijk van wetshandhaving waarbij in enige mate wordt uitgegaan van ras, huidskleur, afkomst of nationale of etnische afstamming als basis voor het onderwerpen van personen aan opsporingsactiviteiten of voor het bepalen of een persoon betrokken is bij criminele activiteiten.”

Dat houdt in dat iemands huidskleur of vermeende afkomst een reden is om iemand te controleren. Denk bijvoorbeeld aan een (preventieve) controle door de politie op straat. Of de controle door de Koninklijke Marechaussee van reizigers op het vliegveld. Vooroordelen en stereotypen over mensen van kleur spelen hierbij een grote rol.

2. Hoe vaak komt etnisch profileren voor?

Het is moeilijk te zeggen hoe vaak etnisch profileren precies voorkomt. Niet iedereen die etnisch profileren meemaakt zal dit als zodanig herkennen. En niet iedere politieagent doet bewust aan etnisch profileren. Mensen die etnisch profileren ervaren, maken niet altijd een melding bij een antidiscriminatiebureau. Om al deze redenen is het lastig om aantallen te noemen.

Er zijn wel verschillende onderzoeken naar etnisch profileren gedaan. Deze zijn kwalitatief van aard. Dat betekent dat de onderzoekers hebben gesproken met mensen die etnisch profileren meemaken, maar geen cijfers hebben verzameld. De Coalitie etnisch profileren heeft in februari een landelijke oproep gedaan om te melden. Hierop kwamen zo’n 35 meldingen van etnisch profileren op luchthavens binnen. De Nationale Ombudsman constateerde in haar rapport ‘Verkleurde beelden’ over etnisch profileren (maart 2021) na een vergelijkbare oproep 159 meldingen van etnisch profileren in het algemeen. De Nationale Ombudsman signaleerde ook dat 75% van de mensen die etnisch profileren ervaren, dat niet meldt.

3. Wat is er mis met etnisch profileren?

Mensen met een getinte of donkere huidskleur worden vaker gecontroleerd door de politie of marechaussee. Dit heeft te maken met vooroordelen en stereotypen over deze groepen, want huidskleur zegt natuurlijk niets over het gedrag van een persoon. Toch wordt huidskleur of etniciteit opgenomen in ‘risicoprofielen’ die gebruikt worden door de politie of marechaussee. Een risicoprofiel is een soort lijst met kenmerken die een persoon verdacht maken. In een land met zoveel verschillende huidskleuren en achtergronden als Nederland, zegt dat natuurlijk niets over het risico op crimineel gedrag.

Er vaak ‘uitgepikt’ worden voor een controle, alleen vanwege je huidskleur of etniciteit, heeft grote impact op je leven. Dat voelt vaak als (publieke) vernedering.  Het kan een traumatische ervaring zijn om op een vervelende en onterechte manier in aanraking te komen met bijvoorbeeld politie. In ‘Verdacht’, de documentaire van Controle Alt Delete over dit onderwerp, hoor je de persoonlijke verhalen van verschillende (bekende) mensen die vaak om hun huidskleur gecontroleerd worden.

Er is nog een ander probleem met etnisch profileren. Als mensen met een bepaalde achtergrond vaker worden gecontroleerd dan anderen, zullen daar ook vaker strafbare feiten gezien worden. Hoe vaker je gecontroleerd wordt, hoe groter de kans dat je gepakt wordt. Vervolgens wordt deze groep nóg vaker gecontroleerd, want ze gaan tot een ‘risicoprofiel’ horen. Dit zorgt uiteindelijk voor een vertekend beeld: het lijkt dan of de mensen uit de ‘andere groep’ niets strafbaars doen, maar in werkelijkheid worden ze niet gepakt omdat ze minder worden gecontroleerd.

4. Wat wordt er gedaan tegen etnisch profileren?

Verschillende organisaties zetten zich in voor de strijd tegen etnisch profileren. Controle Alt Delete is zo’n organisatie. Zij proberen mensen bewust te maken van de gevaren van etnisch profileren en roepen de overheid op om etniciteit te schrappen uit de risicoprofielen. Ook andere organisaties zetten zich in tegen etnisch profileren, zoals Amnesty International, RADAR en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten. Al deze organisaties voerden, samen met twee burgers, een rechtszaak tegen de Koninklijke Marechaussee en de staat. Hiermee wilden ze voorkomen dat reizigers op de luchthaven voor controle uit de rij worden gehaald, op basis van hun huidskleur of afkomst. Helaas was de uitspraak van de rechtbank Den Haag van 22 september 2021 een tegenvaller. Van de rechter mag de marechaussee etniciteit blijven gebruiken bij zogeheten MTV-controles. Dat zijn controles van reizigers die Nederland binnenreizen vanuit een ander Schengen-land en dus niet standaard hun paspoort hoeven te laten zien.

Op 19 november 2021 werd duidelijk dat de Koninklijke Marechaussee zal etniciteit niet langer gebruiken als indicator voor controles. Dat blijkt uit de inbreng van luitenant-generaal Hans Leijtens voor een rondetafelgesprek van 24 november 2021 in de Tweede Kamer over het onderwerp. Leijtens schrijft daarin: “De KMar wil geen gebruik meer maken van etniciteit als indicator binnen profielen of selectiebeslissingen, binnen de toezichtstaken.” Deze nieuwe positie van de KMar lijkt haaks te staan op hun eerdere positie die inzet was bij de rechtszaak over etnisch profileren die een coalitie van burgers en maatschappelijke organisaties aanspanden.

Dit maakt de uitspraak van de rechtbank echter niet minder problematisch. Zelfs als de Koninklijke Marechaussee geen gebruik meer maakt van etniciteit als indicator, dan bekrachtigt de uitspraak van de rechter de stelling dat vermeende etnische kenmerken – zoals huidskleur – erop kunnen wijzen dat iemand niet de Nederlandse nationaliteit bezit.

5. Wat kun je zelf doen tegen etnisch profileren?

Melden is de belangrijkste eerste stap als je etnisch profileren meemaakt. Dat benadrukt ook Robby Gobardhan, een van de burgers die de rechtszaak tegen de staat mede aanspande. Na een melding van etnisch profileren bij RADAR en een gegrond verklaarde klacht bij de Ombudsman, sloot hij zich aan bij de coalitie. “Ik wil iedereen in de samenleving op het hart drukken, als je ongelijk behandeld wordt op basis van je huidskleur, seksuele gerichtheid, beperking, maakt niet uit wat, maak er een melding van. Hoe meer meldingen er komen, hoe meer data beschikbaar zijn. Als niemand meldt, dan kan de politie of de douane of de belastingdienst blijven zeggen dat er niks aan de hand is.”

Meer lezen:

Controle Alt Delete heeft verschillende onderzoeken op een rij gezet:

• “De Controle van Marsmannetjes en ander Schorriemorrie” uit 2012
• “Proactief politieoptreden vormt risico voor mensenrechten” uit 2013
• “Etnisch profileren in Den Haag” uit 2014, “Ervaren discriminatie in Nederland” uit 2014
• “effecten van ervaren selectiviteit bij politiecontroles” uit 2015
• “Boeven vangen” uit 2016
•  “Beslissen in grensgebieden” uit 2016
• de EU-MIDIS II rapportage uit 2017
•  “Politieaanpak van etnisch profileren in Amsterdam” uit 2019
• “Monitor Etnisch Profileren” uit 2020.

Illustratie: Ez Silva